SGK Trabzon İl Müdürü Erdem Akbay, Trabzon basını ile buluştu.İl Müdürü Akbay,kayıt dışı istihdamın vatandaşlara ve ülke ekonomisine etkileri hakkında bilgiler verdi.

SGK Trabzon İl Müdürü Erdem Akbay,Bildiğiniz gibi sosyal güvenlik; bireylerin tüm yaşamları boyunca karşılaşabilecekleri mesleki, fizyolojik ve sosyo-ekonomik risklere karşı güvence sağlayarak koruyan politika ve sistemler bütünüdür. Devlet tarafından idare edilen sosyal güvenlik sistemi, vatandaşlara hayatları boyunca sağlık hizmeti vermeyi ve asgari bir gelir düzeyi sağlamayı ve kişilerin yaşlılık, hastalık, malullük, işsizlik, iş kazaları gibi çeşitli nedenlerle çalışamadıkları dönemlerde onları korumayı ve bu risklerden doğan zararları gidermeyi amaçlayan sistemdir.

Ülkemizde sosyal güvenlik, anayasal bir hak olarak Anayasa’nın 60’ıncı maddesinde yer alan “Herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet, bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar” hükmü ile güvence altına alınmıştır. Çalışanların sosyal güvenlik sistemine dahil olmaları hak ve aynı zamanda bir yükümlülüktür. Çalışmaya başlayan herkes kanunen mutlaka sosyal güvenlik sistemine dâhil olmak zorundadır. Çalışanlar kanunen bu hakkın yerine getirilip getirilmediğini işverenden isteme hakkına ve yerine getirilmediği takdirde de yasal yollara başvurma hakkına sahiptir. İşverenler açısından da; gerek kendisini gerek yanında çalıştırdığı kişileri sosyal güvenlik kurumuna bildirmek zorundadır.

Sosyal güvenliğin bu derece önemli ve öncelikli olmasına rağmen, maalesef vatandaşlarımızın bir kısmının sosyal güvencesi bulunmamaktadır. Bazı vatandaşların bu şekilde sosyal güvenlik şemsiyesi koruması dışında olmalarının nedeni ise “kayıt dışı istihdam” olgusudur.

İşveren açısından haksız rekabet çalışanlar açısından hakkının gasp edilmesine neden olan kayıt dışılık, sürdürülebilir ekonomiyi ve sosyal güvenliği de sekteye uğratmaktadır.

Çalışan kişilerin çalışma günlerinin ve kazançlarının Sosyal Güvenlik Kurumuna hiç bildirilmemesi veya eksik bildirilmesi kayıt dışı istihdam olarak adlandırılabilir. Yani sigortasız işçi çalıştırma durumunda olduğu gibi, çalışma sürelerinin veya ödenen ücretlerin eksik bildirilmesi de kayıt dışı istihdam olarak değerlendirilmektedir.

Kayıt dışı istihdama neden olan birçok etkenden bir tanesi de çalışanların ve işverenlerin sosyal güvenlik mevzuatından kaynaklanan hak ve yükümlülüklerini yeterince bilmemeleri ve sosyal güvenliğin önemi konusunda yeterli bilinç seviyesine sahip olmamalarıdır. Bu nedenle, Sosyal Güvenlik Kurumu olarak, rehberlik anlayışını esas alan bir yöntem ile kayıtlı istihdamı teşvik etmeye çalışmaktayız.

Çalışanların sigortalı olarak çalıştırılmaları anayasal bir hak olmakla birlikte aynı zamanda hem çalışanlar hem de işverenler açısından bir zorunluluktur. Yani işverenlerin çalışanlarını sigortasız olarak çalıştırma hakları olmadığı gibi çalışan kişilerin de sigortasız çalışmak veya sigortasız çalışmayı istemek gibi bir hakları söz konusu değildir. Bu şekilde çalışmayı isteyen kişilerin sigortasız çalıştırıldığının tespiti halinde işverenlere yönelik yaptırmalar uygulanmakta, işverenler kendilerince kötü niyetli olmamalarına rağmen mağdur olabilmektedir. Özellikle emekli aylığı alan, dul veya yetim aylığı alan, sosyal yardım alan veya

bakmakla yükümlü konumunda olan bazı kişilerin sigortasız çalışma konusunda daha istekli oldukları bilinmektedir. Bu kimselerin sigortasız çalışma konusundaki talepleri karşısında işverenlerin yasal yükümlülüklerini yerine getirme bilinciyle ve tespiti halinde mağduriyet yaşamama amacıyla gereken dikkati göstermeleri gerekmektedir.

Kayıt dışı istihdamın toplumun sosyal ve ekonomik değerleri üzerinde birçok olumsuz etkisi bulunmakta, hem çalışanlar hem işverenler hem de devlet açısından istenmeyen sonuçlara yol açmaktadır.

Çalışanlar üzerindeki etkileri:

Sigortasız çalışan kişiler, iş kazası, meslek hastalığı, hastalık ve analık sigortası kapsamında sağlanan birçok yardımdan yararlanamamakta; emeklilik, malullük aylığı, iş göremezlik ödenek ve gelirleri, işsizlik ödeneği, kıdem ve ihbar tazminatları gibi çalışanlara sağlanan bir çok yasal haktan mahrum kalmaktadırlar. Ayrıca bu şekilde çalışanların sadece kendileri değil, aile bireyleri de ölüm aylığı, iş göremezlik geliri gibi haklardan yararlanamayarak mağdur olmaktadırlar.

İşverenler açısından baktığımızda ise kayıt dışı istihdam; büyük ölçüde haksız rekabete neden olmakta ve ekonomik işleyişi olumsuz etkilemektedir. Ayrıca kayıt dışı istihdama başvuran işletmelerin yapılan denetimler ve tespitler sonucu yüksek tutarlarda idari para cezasıyla karşılaşma veya işyerlerinin kapanması riski mevcuttur. Örneğin sadece 1 işçiyi 1 ay süreyle sigortasız çalıştırdığı tespit edilen işverenin ödeyeceği idari para cezası 10.233 TL’dir. Yapılan tespitte işçinin sigortasız çalıştırıldığı süre 6 ay ise bu tutar yaklaşık 35.818 TL, 1 yıl ise yaklaşık 66.518 TL olmaktadır. (2019 yılı için). Ayrıca bu çalışmalara ait primler gecikme cezası ve faiziyle birlikte tahsil edilir. Öte yandan bu işyerleri kayıt dışılığın ilk tespitinde 1 ay süreyle, ilk tespit tarihinden itibaren 3 yıl içinde tekrar eden her bir tespit için ise 1 yıl süreyle herhangi bir teşvikten yararlanamamaktadır.

Kayıt dışı istihdamın kamu yönetimi yani devlet açısından da oldukça olumsuz etkileri söz konusudur. Önemli ölçüde prim ve vergi kaybına neden olmakta, çalışan-emekli dengesini bozarak sosyal güvenliğin sürdürülebilirliğini tehdit etmekte, gelir dağılımı ve kaynak dağılımında etkinliğin bozulmasına neden olmaktadır.

Kayıt dışı istihdamla mücadelede yapılan çalışmalar ile Türkiye önemli bir mesafe kat etmiştir. 2002 yılında %52’ler seviyelerinde olan kayıt dışı istihdam oranı yapılan çalışmalar neticesinde bugün %33’lere kadar düşürülmüştür. Bugün Türkiye’de 2018 yılı verilerine göre kayıt dışı istihdamın, yani sigortasız çalışanların oranı %33,42, tarım sektöründe ise bu oran 82,73’dur.

Sosyal Güvenlik Kurumunun Kayıt dışı İstihdamla Mücadele Stratejileri:

Kayıt dışı istihdamın makul seviyelere indirilmesi için Kurumumuzca yürütülen çalışımalar beş strateji çerçevesinde yürütülmektedir.

Bunlar;

· Sosyal güvenlik hizmetlerinin kalitesinin artırılması

· Kurumlar arası bilgi ve veri paylaşımı ile yapılan çapraz denetim çalışmaları,

· Denetim sisteminin daha etkin hale getirilmesi,

· Teşvik uygulamalar ve

· Sosyal güvenlik konularında yapılan bilgilendirme çalışmalarıdır.

Bu çerçevede; yürüttüğümüz işlemlerin çoğunu elektronik ortama aktarıp işlem süreçlerini kısaltarak bürokrasiyi ve kırtasiyeciliği olabildiğince azalttık. E-devlet uygulamasında 143 hizmet sunan SGK kamu kurumları arasında birinci sırada yer almaktadır. Ayrıca Sosyal Güvenlik Merkezlerinin de sayısı günden güne artmakta, daha kolay erişilebilir bir sosyal güvenlik sisteminin adımlarını atmaktayız.

Bu konuda yürüttüğümüz ikinci stratejimiz kurumlar arası veri paylaşımı sistemidir. Bankaların, diğer kamu kurum ve kuruluşların vatandaş ile yaptıkları işlemlerde kişilerin mesleki bilgilerine yönelik veriler toplamakta ve bunlar periyodik olarak Kurumumuza göndermektedir. Toplanan veriler il müdürlüklerimiz bünyesinde kurulan “Kayıt Dışı İstihdamla Mücadele (KADİM) Servisleri” vasıtasıyla titizlikle kontrol edilmekte ve bu sayede sigortasız çalışanlar herhangi bir denetime gerek kalmadan kolayca tespit edilebilmektedir.

Diğer taraftan Reformla birlikte Kurum olarak denetimde öncelikle rehberlik anlayışını benimsedik. Denetim yapılmadan önce yazılan bilgilendirme yazıları ile hakların ve yükümlüklerin işverenlere hatırlatılması yani işverenlere rehberlik edilmesi kayıt dışı istihdamla mücadele konusunda önemli adım oldu. Diğer taraftan Kurumumuz bünyesinde görev alan Sosyal Güvenlik Denetmeni sayılarında artış yaptık ve yapmaya devam ediyoruz

Ayrıca, diğer kamu kurum ve kuruluşlarının denetim elemanlarınca işyerlerinde yapılan denetimlerde, sigortalılık kontrolünü de yapmaları ve sigortasız olarak tespit edilenlerin Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirmeleri zorunluluğu getirildi. Böylece denetim ağını genişletildi.

Bildiğiniz gibi sigortasız işçi çalıştırmanın en büyük sebeplerinden bir tanesi işverenlerce işçi için katlandıkları vergi ve sigorta prim maliyetleridir. Bu kapsamda da özellikle işverenlerin üzerindeki mali yükü azaltmak ve primini tam ve düzenli ödeyen işverenleri desteklemek amacıyla 5 Puan Prim Teşviki, Kalkınmada Öncelikli İllerde İstihdamın Teşviki, Kadın ve Genç İstihdamının Teşviki, İşsizlik Ödeneği Alanları İstihdamının Teşviki, Özürlü İstihdamı Teşviki gibi birçok prim indiriminin yürütümü yapılmaktadır. Uygulanan teşviklerle hem işverenleri daha fazla işçiyi sigortalama yoluna itmeyi hem de dezavantajlı bazı kesimlere de istihdam olanağı sağlanması amaçlanmaktadır.

Ülkemizde üç tür kayıt dışı çalışma söz konusudur. Kurumumuzun uzun yıllardır mücadele ettiği kayıt dışı istihdamın ortaya çıkış türlerinden bir tanesi de çalışanların elde ettikleri kazançların Kurumumuza eksik bildirilmesidir. Özellikle mavi yakalı olarak ifade ettiğimiz kalifiye meslek mensubu olan ve yüksek seviyelerde ücret alan sigortalıların ücretlerinin eksik bildirilmesini engellemek için, meslek kodu uygulamasını hayata geçirildi. Ayrıca ücretlerin eksik bildiriminin önlenmesi kapsamında, 5 ve daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinde ücretlerin bankalar kanalıyla ödenmesini 2016 yılında zorunlu hale getirildi.

Kayıt dışı istihdamla mücadele kapsamında yapılan çalışmaların tatbikî henüz bitmiş değil. Kayıt dışı istihdamın azaltılarak 2023 yılında tarım dışında %15’e indirilmesi için, Kurum olarak yoğun bir şekilde çalışmalarımızı sürdürüyoruz.

Bilgi Edinme İhbar ve Şikayet

Çalışanların çalışmalarının işverenler tarafından bildirilip bildirilmediğini veya hangi kazanç seviyesinden bildirildiğini kısa sürede öğrenebileceği birçok yol vardır. Bunlar:

 PTT’den alınan e-devlet şifresi ile www.turkiye.gov.tr adresinden sorgulama yapılabilir,

 7 gün 24 saat “ALO 170” Çalışma ve Sosyal Güvenlik İletişim Merkezini aranabilir,

 Telefonun kısa mesaj bölümüne P boşluk TC Kimlik Numarası boşluk Aile Sıra Numarası yazılarak 5502’ye bütün operatörlerden kısa mesaj gönderilebilir,

Yine il ve ilçelerde bulunan tüm sosyal güvenlik il müdürlüğü veya sosyal güvenlik merkezine başvurarak da, sigortalı çalıştırılıp çalıştırılmadığı ve hangi kazanç seviyesinden bildirildiği kısa sürede öğrenilebilir.

 Her türlü istek, şikayet, ihbar, görüş ve öneriler ALO 170, CİMER yani Cumhurbaşkanlığı İletişim Merkezi ve İl Müdürlüklerimiz üzerinden de yapabilir.

Kayıt dışı istihdam ülke olarak hepimizin sorunu ve sosyal güvenliğin sürdürülebilirliğini olumsuz etkilemekte, gelecek kuşakları da tehlikeye sokmaktadır. Bugün Türkiye’de yaklaşık iki kişi bir emekliyi finanse etmektedir. Bu da çalışan ve işveren üzerindeki yükleri git gide artırmaktadır. Kayıtlı çalışan sayısının artırılması sosyal güvenliğin sürdürülebilirliğine katkıda bulunacak, aynı zamanda güvencesiz yaşayan birçok insanın geleceğe güvenle bakmasını sağlayacaktır. Bu sorunla tek başına Sosyal Güvenlik Kurumunun mücadelesi yeterli değil, diğer kurumların, sivil toplum örgütleri başta olmak üzere ilgili tüm kesimlerin desteği büyük önem arz etmektedir.

Sosyal Yardım Alan Kişilerin Sigortalılığı

Hane içindeki kişi başına düşen geliri aylık net asgari ücretin 1/3 ünden az olan kişiler (2019 Ocak-Aralık dönemi için 609,67 TL) sigortalı çalışmaya devam ederek aşağıdaki yardımlardan faydalanabilir:

· Gıda Yardımı

· Aşevi Yardımı

· Yakacak Yardımı

· Eğitim ve Giyim Yardımları

· Özel Amaçlı ve Diğer Aile Yardımları

· Kronik Hastalara Elektrik Tüketimi Yardımı

· Çoklu Doğum Yardımı

Hane içindeki kişi başına düşen geliri aylık net asgari ücretin 2/3 ünden az olanlar (2019 Ocak-Aralık dönemi için 1.219,34 TL) ise sigortalı çalışmaya devam ederek de kronik hastalıklara sağlanan yardımlardan (tüberküloz ve SSPE) faydalanabilir.